Opieka naprzemienna – co warto o niej wiedzieć?

Coraz więcej Klientów pyta o opiekę naprzemienną  — na czym polega, w jaki sposób może być zastosowana, czy warto o nią walczyć. Przed udzieleniem odpowiedzi na to pytanie należy zwrócić uwagę, na to, że rodzice przez podjęciem decyzji o zastosowaniu opieki naprzemiennej powinni postawić się w sytuacji dziecka i ocenić, czy takie funkcjonowanie będzie zgodna z jego dobrem. 

2. Dobro dziecka

Polski system prawny nie zawiera ustawowej definicji pojęcia dobra dziecka. Ustawodawca pozostawił decyzji sędziowskiej pewien luz oceny, będąc przeświadczony o wykorzystaniu tego luzu zgodnie z jego wolą. 

Najczęściej przyjmuje się, że dobro dziecka oznacza „kompleks wartości o charakterze niematerialnym i materialnym niezbędnych do zapewnienia prawidłowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz do należytego przygotowania go do pracy odpowiednio do jego uzdolnień; przy czym wartości te są zdeterminowane przez wiele różnorodnych czynników, których struktura zależy od treści stosowanej normy prawnej i konkretnej, aktualnie istniejącej sytuacji dziecka, zakładając zbieżność tak pojętego dobra dziecka z interesem społecznym”.

3. Pojęcie

“Opiekę naprzemienną”, należy wiązać z sytuacją, w której z orzeczenia sądu wynika, że rodzice  rozwiedzeni, żyjący w separacji lub żyjący w rozłączeniu sprawują opiekę nad wspólnym dzieckiem  — na przemian, w mniej więcej równych, powtarzających się, następujących po sobie okresach i że obojgu rodzicom pozostawiono władzę rodzicielską. Wiąże się to  —  w konsekwencji  —  z faktycznym zamieszkiwaniem dziecka z obojgiem rodziców  —  na przemian. 

Oznacza to, iż przez np. 2 tygodnie dziecko mieszka u matki, a następnie przez kolejne 2 tygodnie u ojca. Tym samym jedną z głównych cech opieki naprzemiennej jest to, że dziecko ma w rzeczywistości dwa domy. W każdym z tych domów powinno mieć zapewnione odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz zaspokojone swoje potrzeby. 

4. Czy Sądy orzekają opiekę naprzemienną?

Obecnie w przepisach prawa nie ma wprost stwierdzenia, iż opieka naprzemienna może zostać orzeczona przez Sądy rodzinne. Bardzo często wskazuję się, iż opieka naprzemienna jest to pojęcie znane z komentarzy do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a nie z regulacji prawnych. 

Czy Sądy orzekają opiekę naprzemienną? Tak. Orzekają zazwyczaj, w przypadku kiedy z okoliczności sprawy wynika, że rodzice będą współpracować w sprawowaniu opieki. Powinno to zostać określone w pisemnym porozumieniu, które zostanie złożone do akt sprawy. Rodzice określają tam, w jakim czasie dziecko będzie przebywać u każdego z nich (dwa miejsca pobytu) oraz  dla celów formalnych uzgadniają jedno miejsce zamieszkania dziecka, którym powinno być miejsce zamieszkania jednego z rodziców.

Rozstrzygając o zastosowaniu opieki naprzemiennej sąd przede wszystkim bierze pod uwagę predyspozycje opiekuńczo-wychowawcze każdego z  rodziców, a także zarządza sprawdzenie warunków mieszkaniowych każdego z nich (te zadanie wykonywane jest przez kuratorów). 

Bardzo ważne są również względy praktyczne takiego rozwiązania czyli np. odległość między miejscami zamieszkania rodziców i dostęp do placówki edukacyjnej lub środowiska rówieśniczego, w jakim, może funkcjonować małoletni z każdego z tych miejsc.

5. Zalety opieki naprzemiennej

Linda Nielsen z Katedry Edukacji na Uniwersytecie Wake Forest (USA) w czasopiśmie „Journal of Divorce & Remarriage” 6 7 z 2011 r. w pracy pt. „Shared Parenting After Divorce: A Review of Shared Residential Parenting Research” przedstawia wyniki 40 badań z lat 1989-2011 prowadzonych w Szwecji, Norwegii, Holandii, Kanadzie, Danii, Australii, Wielkiej Brytanii i USA, które porównywały sytuację dzieci mieszkających z każdym z rodziców co najmniej 35% czasu w porównaniu do dzieci, które mieszkają przede wszystkim z matką i spędzają mniej niż 35% czasu ze swoim ojcem. Wyniki badań wyraźnie wskazują, że dzieci w rodzinach stosujących pieczę naprzemienną (shared physical custody) wykazywały lepsze wyniki w pomiarach ich samopoczucia emocjonalnego, behawioralnego i psychologicznego (emotional, behavioral, and psychological well-being), a także były zdrowsze fizycznie i miały lepsze relacje ze swoimi matkami i ojcami. Według Lindy Nielsen korzyści te występowały także w przypadku wysokiego poziomu konfliktu pomiędzy ich rodzicami.

Tym samym za największe zalety opieki naprzemiennej należy uznać;

• swobodny kontakt z każdym z rodziców, dzięki czemu rozwija się więź dziecka z każdym z nich,
• możliwość uczestniczenia w codziennym życiu każdego z rodziców, np. podczas zabawy z, odrabiania zajęć, wolnych weekendów czy też w czasie „po pracy”,

– możliwość kontaktów z dziadkami i innymi członkami rodziny każdego z rodziców,

Mimo wielu zalet opieki naprzemiennej sądy rzadko decydują się na jej orzekanie. Wydaje się, że jest to spowodowane właśnie brakiem wyraźnego uregulowania możliwości takiego rozstrzygnięcia w przepisach. Pomimo tego, że postępy we wdrażaniu przepisów, które jednoznacznie i bezpośrednio wskazywałyby na możliwość i potrzebę orzekania opieki naprzemiennej, są powolne i mało zdecydowane miejmy nadzieję, że zmieni się to w niedalekiej przyszłości.

6. Wady opieki naprzemiennej

Krytycy opieki naprzemiennej zarzucają temu systemowi przede wszystkim: 

• pozbawienie dziecka jednego domu, co wiąże się z utratą bezpieczeństwa oraz stabilizacji,
• mniejsze poczucie przynależności,
• traktowanie dziecka jako „karty przetargowej” 
• należy zadać sobie pytanie czy opieka naprzemienna jest zgodna z potrzebami rozwojowymi dziecka, czy raczej jest to działanie Sądu ukierunkowane na zaspokojenie potrzeb rodziców dziecka, którzy chcieliby mieć dziecko dla siebie. Aby zapewnić dziecku potrzebę bezpieczeństwa i stabilizacji ważne jest zapewnienie pewnej stałości. Dziecko powinno mieć pewien rytm życia, dnia, obowiązków, gdzie zachowana jest stałość, powtarzalność, co ułatwi dziecku podołanie bieżącym obowiązkom, etapom rozwoju. Dzięki zapewnieniu stałego rytmu dnia, życia dziecko szybciej potrafi wyrobić sobie pewne nawyki związane z realizacją np. obowiązków szkolnych, nauką własną, jest bardziej w stanie zmobilizować się do różnego rodzaju wysiłku. Podczas stosowania opieki naprzemiennej ta powtarzalność jest także zachowywana, jednakże liczba zmiennych może być tak duża, że dla dziecka bardziej odczuwana jest jako zmienność, a nie powtarzalność. Kiedy dziecko mieszka tydzień w jednym miejscu, tydzień w innym to zazwyczaj potrzebuje czasu, aby zaadaptować się do nowego miejsca, do nowych warunków. Czasami rodzice podczas stosowania systemu opieki naprzemiennej starają się także nazbyt uatrakcyjnić pobyt dziecka u siebie (element rywalizacji między rodzicami o dziecko), co może skutkować tym, że dziecko tych różnych atrakcji ma za dużo, może np. wytworzyć sobie ono wtedy błędne przekonanie o tym, że należy mu się jakieś specjalne lepsze traktowanie, że w ogóle dużo mu się należy. W każdym bądź razie może prowadzić do zaburzeń w rozwoju emocji i zachowania takiego dziecka. Dodatkowo także najbliższe otoczenie (sąsiedztwo, kontakty z rówieśnikami z klasy, z placu zabaw) także podlega ciągłym zmianom, dzieci mogą mieć trudności w utrzymywaniu relacji z rówieśnikami. A należy pamiętać, że jest to także bardzo istotna potrzeba rozwojowa młodego człowieka. Rodzic powinien zdać sobie tutaj sprawę, że wychowanie dziecka nie polega tylko na tym, że dziecko ma świetne relacje z rodzicami, ale także jest przygotowane do pełnienia ról społecznych w przyszłym życiu zawodowym oraz potrafi nawiązywać pozytywne relacje społeczne z innymi ludźmi. Mówiąc w skrócie, dziecko powinno mieć trochę czasu na „własne sprawy”, a w szczególności starsze dziecko, nastolatek. Konflikt pomiędzy rodzicami nie powinien tego dziecku uniemożliwiać.   Patrząc z punku widzenia dziecka  —  nastolatka czyli młodej osoby, która także ma swoje preferencje, upodobania potrzeby, należałoby sobie chyba zadać pytanie czego on w danej chili potrzebuje i co on chce. Dziecko nie jest przedmiotem, który możemy przestawiać z miejsca na miejsce. Rolą rodzica jest natomiast wspierać rozwój dziecka, a nie zaspokajać własne potrzeby emocjonalne kosztem dziecka. Wspieranie rozwoju powinno polegać na organizowaniu życia dziecka i procesu wychowania w  taki sposób, aby młody człowiek w przyszłości był jak najlepiej przygotowany do życia w społeczeństwie.

7. Alimenty, a opieka naprzemienna 

Przyjmuję się, iż w przypadku orzeczenia opieki naprzemiennej dziecko będzie spędzało połowę czasu z jednym z rodziców, a druga połowę z drugim. 

Nie oznacza to jednak, że automatycznie żaden z rodziców nie będzie zobowiązany do zapłaty alimentów. Przy ustalaniu alimentów sąd bierze pod uwagę przede wszystkim dobro dziecka i stara się znaleźć takie rozwiązanie, które nie pogorszy sytuacji materialnej małoletniego. 

Wystąpienie obowiązku alimentacyjnego będzie zależne od indywidualnej sytuacji materialnej obojga rodziców. 

W sytuacji w której każde z rodziców zarabia podobnie, ma podobnej wysokości wydatki oraz możliwości finansowe może być tak, że każdy z rodziców będzie ponosił koszty związane z utrzymaniem oraz wychowaniem dziecka we własnym zakresie. Tym samym żadne z rodziców nie będzie zobowiązane do zapłaty alimentów. Nie oznacza to, iż nie będą musieli między sobą uzgodnić zasad ponoszenia kosztów np.  za wyjazdy wakacyjne, wycieczki szkolne, zajęcia pozalekcyjne itp. 

Natomiast jeżeli sytuacja finansowa rodziców diametralnie się różni, jest wysoce prawdopodobne, że Sąd zasądzi alimenty płatne przez jednego z rodzica na rzecz dziecka. 

500+, a opieka naprzemienna 

W sytuacji sprawowania opieki naprzemiennej, świadczenie 500+ zostaje podzielone pomiędzy obydwoje rodziców. Istotne jednak jest, że aby doszło po podzielenia wyżej wskazanego świadczenia opieka naprzemienna musi być faktycznie sprawowana. Nie będzie traktowane jako opieka naprzemienna spędzanie weekendów u jednego z rodziców, czy też wakacji lub ferii. 

Istotne jest również, że sprawowanie takiej opieki musi być udokumentowane  —  czy to wyrokiem sądu, czy też porozumieniem między rodzicami. Wyrok sądu lub pisemne porozumienie musi zostać dołączone do wniosku o przyznanie świadczenia 500+, w przeciwnym razie świadczenie otrzyma jedno z rodziców. 

Podsumowując, opieka naprzemienna jest bardzo dobrym rozwiązaniem dla rodziców, którzy potrafią się ze sobą porozumieć oraz współpracować. Podejmując taką decyzję należy mieć na uwadze szczególnie potrzeby własnego dziecka.